Bespreking

Graphic Novel Review: Max Havelaar

Nederland is een roofstaat! Dat schreef Multatuli al in 1860 in zijn roman Max Havelaar, die nu als graphic novel is verschenen.

Max Havelaar Of de Koffieveilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij, zoals de roman voluit heet, is één van de bekendste romans uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Het is ook een van de eerste klokkenluidersromans. Op basis van zijn eigen ervaringen in Nederlands-Indië schreef schrijver Multatuli een aanklacht tegen het Nederlandse bewind, dat wegkeek bij de misstanden in de voormalige kolonie.

En zijn boodschap is op dit moment nog steeds actueel. In het huidige maatschappelijke debat rondom Black Lives Matter gaat het over slavernij, racisme en de zwarte randen van het koloniale verleden van Nederland. En dat komt ook allemaal voorbij in dit boek uit 1860.

Jos van Waterschoot, voormalig conservator van het Multatuli Huis, had het gevoel dat deze klassieke roman tegenwoordig veel minder vaak gelezen wordt. Hij besloot om de roman samen met tekenaar Eric Heuvel te vertalen naar een meer toegankelijke graphic novel om de roman opnieuw in de belangstelling te krijgen.

Het is overigens niet vreemd dat het boek de laatste jaren minder gelezen wordt door een jonger publiek. Het boek stond lang op de lijst met boeken, die Nederlandse scholieren verplicht moesten lezen voor het eindexamen. Maar dat is nu niet meer het geval. Daarnaast is de roman, met name in de eerste hoofdstukken, behoorlijk taai. Dat komt niet alleen door het ouderwetse taalgebruik, maar ook door de complexe structuur van het verhaal.

Multatuli komt namelijk niet meteen ter zake, maar serveert zijn lezers een zogenaamde raamvertelling; een verhaal in een verhaal in een verhaal. Dit leidt met name in het begin tot de introductie van heel wat verschillende personages en perspectieven. De reden hiervoor is niet meteen duidelijk en het is begrijpelijk dat sommige lezers de draad even kwijtraken. Voor de lezer die even doorzet, wordt het na een tijdje wel duidelijk wat er aan de hand is. Uiteindelijk is dit namelijk ook wat dit boek heel bijzonder maakt. De structuur van het verhaal binnen een verhaal blijkt zich zelfs tot buiten het boek voort te zetten.

Voor een nieuwe lezer van de roman (of deze graphic novel) kan het daarom handig zijn als hij van tevoren al iets meer over de structuur van het boek weet. In het begin van de roman maken we kennis met Batavus Droogstoppel, een zakenman en makelaar in koffie in Amsterdam. Hij ontmoet in de Kalverstraat een oud schoolgenoot, die kennelijk in financiële problemen verkeert. Het is namelijk winter en in plaats van een jas draagt hij alleen een sjaal. Deze Sjaalman, die schrijver is, vraagt aan Droogstoppel of hij garant wil staan voor een eerste druk van zijn eerste roman. Droogstoppel ziet de vraag om financiële steun al aankomen en vlucht weg voor hij gesteld kan worden. De volgende dag ontvangt hij echter per post het manuscript, dat bestaat uit een bundel met allerlei geschriften, gedichten en brieven.

Omdat Sjaalman daarna niets meer van zich laat horen, besluit Droogstoppel om het boek zelf uit te geven. Hij geeft een van zijn medewerkers, Stern, de bundel geschriften om deze verder uit te werken. Na deze lange introductie komen we dan eindelijk bij het hart van het verhaal. De geschriften blijken te gaan over ene Max Havelaar, de assistent-resident van Lebak, een regio in Nederlands Indië. Via Stern horen we dan hoe Havelaar ontdekt dat de bevolking van Lebak wordt misbruikt en hoe hij dit ten koste van zijn eigen positie aan de orde probeert te stellen bij zijn superieuren. Het verhaal van Stern wordt daarbij af en toe onderbroken door commentaar van Droogstoppel en gaat soms ook nog een laag dieper, omdat Havelaar zelf ook nog anekdotes vertelt, zoals het hartverscheurende verhaal over Saidjah en Adinda.

Scenarist Van Waterschoot zegt in een recent interview dat hij bij de bewerking vooral geprobeerd heeft om de tekst van het boek om te zetten in toegankelijkere beelden. Dit is op bepaalde punten goed gelukt, zoals wanneer de behoorlijk ingewikkelde gezagsstructuur in de provincie Lebak wordt uitgelegd. binnen drie plaatjes weet je wie de resident, de assistent-resident en de regent van Lebak zijn en wat hun rol is. Op andere punten blijft hij nog veel te dicht bij de tekst, zoals bij het onnodig integraal weergeven van de tekst van een aantal brieven of bij sommige dialogen tussen de hoofdpersonen. Als Max Havelaar aan zijn vrouw Tine vertelt dat hij bij het bezoek aan de lokale bevolking allerlei misstanden heeft gezien en gehoord, zien we Havelaar in de tekeningen door zijn woonkamer lopen. We hadden hem liever de bevolking zien bezoeken en over zijn schouder zelf de misstanden gezien. In een graphic novel werkt beeld nu eenmaal veel krachtiger dan dialoog.

Van Waterschoot heeft bij zijn bewerking ook veel terzijdes en anekdotes uit de roman moeten schrappen. Hij heeft de kern wel goed weten te bewaren. Hij had nog wel meer mogen schrappen, met name in het begin als we kennis maken met Droogstoppel, Sjaalman en Stern. Ook in de graphic novel blijft dit een stroperig gedeelte, waarin we veel personages de revue zien passeren en ons afvragen wanneer er nu eindelijk iets interessants gebeurt.

Maar alles verandert als we eindelijk bij Max Havelaar in Lebak aankomen. Dan begint ook in de graphic novel een interessant, schrijnend en bij vlagen ook spannend verhaal. We leven mee met de bevolking in het verhaal van Saidjah en Adinda en uiteindelijk ook met Max Havelaar als zijn moed niet beloond wordt. Op het moment dat hij in een laatste poging vergeefs aanklopt bij de Gouverneur Generaal, zijn we volledig overtuigd. Er waren grove misstanden in Nederlands Indië en de bestuurders deden niets.

Het is wel jammer dat de paar laatste pagina’s van de graphic novel dit gevoel bijna teniet doen. In de roman – spoiler alert – neemt schrijver Multatuli dan zelf het woord en richt zich tot de lezer. Uit zijn woorden kan de lezer opmaken dat dit verhaal gebaseerd is op echte gebeurtenissen. De lezer die de conclusie nog niet had getrokken, weet dan ook dat de Sjaalman en de Max Havelaar uit het boek gebaseerd zijn op de ervaringen van de schrijver zelf. Multatuli draagt het boek op aan de toenmalige koning Willem III in de hoop ook zijn aandacht te krijgen voor het onrecht dat hij in Lebak heeft gezien.

In de graphic novel wordt dit gegeven op een nogal onhandige en verwarrende manier vertaald. Daar valt op dat moment een zekere schrijver Multatuli, kwaad binnen in het kantoor van Droogstoppel. Hij begint een tirade tegen Droogstoppel, gooit hem zijn eigen kantoor uit en vertelt aan Stern dat hij eigenlijk achter het verhaal van Sjaalman en Havelaar zit. Omdat Multatuli nergens eerder in deze graphic novel geïntroduceerd is, is deze ingreep eerder verwarrend dan verhelderend. In de wereld van Droogstoppel wordt schrijver Multatuli immers gerepresenteerd door Sjaalman. De alwetende vertellers zijn in deze bewerking schrijver Van Waterschoot en Eric Heuvel en niet Multatuli.

Waar de roman alle verhaallagen vóór het slotwoord van Multatuli netjes afrondt, worden hier alle lagen door elkaar gegooid. Het wordt nog verwarrender als Multatuli binnen de graphic novel ook nog iets over de ontstaansgeschiedenis van de roman begint te vertellen. Het wordt daarna nog onbedoeld droogkomisch als hij op weer een andere locatie tegen een schilderij van Willem III aan begint te praten.

Natuurlijk begrijpt een lezer die de roman al eerder heeft gelezen wel enigszins hoe dit gedeelte moet worden opgevat. Voor een nieuwe lezer leidt dit slot waarschijnlijk eerder tot verwarring dan tot verheldering over de structuur en dat kan niet de bedoeling zijn geweest.

Conclusie

Ondanks het stroeve begin en het wat onhandige einde, weet deze graphic novel de kern van de roman goed weer te geven. Zodra Max Havelaar aankomt in Nederlands Indië begint het verhaal lekker te lopen en wordt de lezer meetrokken in een interessant, spannend en uiteindelijk schrijnend verhaal, dat ook nu nog relevant is.

Eric Heuvel brengt het verhaal met zijn klare lijnen op een mooie manier in beeld. Zijn tekeningen worden nog iets strakker, doordat ze in een iets kleiner formaat worden afgedrukt.

Deze bewerking vormt zeker een goede en toegankelijke introductie tot de roman, al had er meer ingezeten.